Các chất ma túy phổ biến
Cần sa là chất được sử dụng nhiều nhất, ước tính khoảng 209 triệu người, chiếm 4% dân số thế giới. Số người sử dụng cần sa tăng 23% trong 10 năm qua. Tỷ lệ sử dụng cao nhất là tại Bắc Mỹ chiếm 16,6% dân số. Tỷ lệ phụ nữ sử dụng cần sa dao động từ 9% ở châu Á cho đến 42% ở Bắc Mỹ. Giãn cách xã hội trong giai đoạn phòng, chống Covid-19 làm gia tăng sử dụng cần sa. Khoảng 40% các nước báo cáo về việc cần sa có liên quan đến các rối loạn ở người sử dụng, 33% liên quan đến người đang điều trị nghiện ma tuý. Các chỉ số này cho thấy tác động trên diện rộng của việc hợp pháp hoá cần sa ở Bắc Mỹ về sức khoẻ cộng đồng, an toàn công cộng, lợi ích thương mại và hoạt động tư pháp.
Cảnh sát Anh khám phá trang trại trồng cần sa trái phép (Ảnh sưu tầm).
Theo ghi nhận toàn thế giới có khoảng 61 triệu người sử dụng ma tuý gốc thuốc phiện, chiếm 1,2% dân số, trong đó có khoảng 50% người sử dụng ở Nam Á và Tây Nam Á. Trong số này có khoảng 31 triệu người sử dụng heroin. Mức độ sử dụng chất này ổn định trong năm 2022 và tăng 200% sau 10 năm. Khoảng 40% người điều trị ma tuý liên quan đến sử dụng ma tuý gốc thuốc phiện. Đây là nhóm có tỷ lệ tử vong cao nhất, chiếm 2/3 số ca tử vong chủ yếu là sốc phản vệ do sử dụng quá liều.
Người dân thu hoạch nhựa thuốc phiện tại tỉnh Kandahar, Afghanistan (Ảnh sưu tầm).
Diện tích trồng cây thuốc phiện hiện giảm 16% nhưng sản lượng thu hoạch tăng 7% so với năm 2021. Afghanistan chiếm 86% sản lượng thuốc phiện bất hợp pháp toàn cầu. Tuyến Balkan vẫn là kênh vận chuyển thuốc phiện chính đến Đông Âu. Số liệu các vụ bắt giữ thuốc phiện của các nước cho thấy sự phục hồi trở lại sau đại dịch Covid-19. Tỷ lệ phụ nữ lạm dụng dược phẩm có nguồn gốc thuốc phiện chiếm tới 47%. Cụ thể là việc lạm dụng fentanyl ở Bắc Mỹ và sử dụng tramadol - thuốc giảm đau tổng hợp gốc opioid phi y tế ở Bắc Phi, Tây Phi, Trung Đông tiếp tục gây ra nhiều rủi ro về sức khoẻ.
Ước tính 21,5 triệu người sử dụng cocain, chiếm 0,4% dân số toàn thế giới. Bắc Mỹ và châu Âu là hai thị trường tiêu thụ chính. Việc sử dụng cocain ở châu Phi và châu Á đã tăng sau 20 năm song số lượng không đồng đều. Lượng cocain nguyên chất được sản xuất trong năm 2021 lên tới 1.982 tấn. Tại Nam Mỹ, lực lượng chức năng đã thu giữ số lượng cocain cao gấp 3 lần so với thị trường tiêu thụ ở Bắc Mỹ. Cocain chủ yếu được để lẫn với hàng hoá hợp pháp trong container vận chuyển bằng đường biển đến châu Âu tiêu thụ.
34 triệu người lạm dụng chất hướng thần loại amphetamine (ATS), chiếm 0,7% dân số thế giới. Số người sử dụng ATS được ghi nhận nhiều nhất ở khu vực Đông và Đông Nam Á. Ước tính có khoảng 20 triệu người sử dụng ecstasy. Thị trường “captagon - ma dược” ở Trung Đông tiếp tục phát triển mạnh với số vụ bắt giữ ở mức cao kỷ lục. 50% người sử dụng ATS là phụ nữ song chỉ có 1/5 trong số đó được điều trị. Các vụ bắt giữ cho thấy sự chuyển dịch trong sản xuất methamphetamine (meth) chuyển từ sử dụng ephedrine và pseudoephedrine sang tiền chất của P-2-P. Việc sản xuất và sử dụng meth tiếp tục lan rộng từ khu vực Đông và Đông Nam Á, Bắc Mỹ sang Trung Đông, Nam Mỹ và Tây Âu. Việc sản xuất meth ở Afghanistan làm tăng nguồn cung cho thị trường Trung Đông.
Mức độ sử dụng các chất hướng thần mới (NPS) thấp hơn so với các chất ma tuý được kiểm soát quốc tế. NPS được sử dụng tại hầu hết các nước, được sử dụng thường xuyên nhất là chất tổng hợp từ gốc cần sa và ketamin. Tình trạng sử dụng NPS giảm ở Bắc Mỹ, châu Âu song có xu hướng tăng ở châu Phi, châu Á. Các vụ bắt giữ NPS có nguồn gốc thực vật, chủ yếu là kratom và lá khát đã giảm so với năm 2019. 57 quốc gia có thông báo về việc bắt giữ NPS trong năm 2019 - 2021. Số lượng NPS trên thị trường tương đối ổn định, 548 chất NPS được ghi nhận và báo cáo, trong đó 77 chất được xác định lần đầu. Số lượng NPS được phân loại là “benzodiazepine” đang là mối lo của nhiều nước. Các hệ thống kiểm soát đã thành công trong việc ngăn chặn sự phát triển của NPS ở những nước phát triển nhưng ở Đông Âu, Trung Á, NPS đang trở thành vấn nạn. NPS có nguồn gốc thuốc phiện bao gồm các chất tương tự như fentanyl tiếp tục xuất hiện ở cấp độ toàn cầu và tạo thành nhóm có hại nhất.
Tình hình ma tuý từng khu vực
Tây và Trung Phi có mức sử dụng cần sa cao nhất với 28,5 triệu người, nhiều nhất tại Nigieria. Lạm dụng tramadol phi y tế cũng đang là mối đe doạ ở khu vực này. Cocain khá phổ biến ở Tây và Nam Phi, lá khát sử dụng nhiều ở Đông Phi, trong khi đó NPS tổng hợp được tìm thấy nhiều ở Nam Phi. Trong số 920.000 người tiêm chích ma tuý ở châu Phi, có khoảng 100.000 người nhiễm HIV. Bắc Phi được xác định là “nguồn cung” chính cần sa cho Tây Âu. Châu Phi chiếm hơn 50% số dược phẩm gốc thuốc phiện bị thu giữ từ năm 2016 - 2021, chủ yếu do khủng hoảng tramadol. Cocain chủ yếu bị thu giữ ở khu vực ven biển Tây Phi - điểm trung chuyển từ Nam Mỹ sang châu Âu. Ngoài ra, heroin từ Trung Đông đi qua Đông Phi đến châu Âu.
Cảnh sát Tây Ban Nha thu giữ gần 3 tấn cocain trên tàu đánh cá ở quần đảo Canary, tháng 4/2022 (Ảnh sưu tầm).
Việc hợp pháp hoá cần sa ở Bắc Mỹ diễn ra trong bối cảnh thị trường mở rộng với các sản phẩm cần sa chứa hàm lượng chất kích thích (THC) cao. Bắc Mỹ với 11 triệu người, chiếm 3,4% dân số trưởng thành lạm dụng thuốc giảm đau. Khu vực Nam và Trung Mỹ có tỷ lệ người điều trị các bệnh liên quan đến sử dụng cocain cao nhất thế giới. Số người điều trị rối loạn meth ở Bắc Mỹ đã gia tăng đáng kể trong những năm qua. Năm 2021, riêng ở Hoa Kỳ có hơn 107.000 ca tử vong do sử dụng fentanyl quá liều. Bắc Mỹ vẫn là “đầu ra” của cocain sản xuất tại Nam Mỹ, trong khi đó việu tiêu thụ meth đang có xu thế mở rộng.
Đối với châu Á, meth đang là vấn đề được quan tâm ở Đông và Đông Nam Á, thuốc phiện và heroin chiếm ưu thế ở Tây Nam Á và Nam Á, còn captagon dạng viên ở khu vực Trung Đông. Ketamin được sử dụng phổ biến ở Đông Nam Á. Châu Á có số người tiêm chích ma tuý lớn nhất thế giới với khoảng 5,2 triệu người, trong đó có 2,8 triệu người nhiễm viên gan C. Số người nhiễm HIV chủ yếu thuộc nhóm tiêm chích ma tuý ở Tây Nam Á.
Cục Cảnh sát ĐTTP về ma tuý triệt phá cơ sở sản xuất ma tuý “đá” tại huyện Đắk Hà, tỉnh Kon Tum, ngày 06/8/2019.
Sản lượng thuốc phiện năm 2021 ở Tây Nam Á và Đông Nam Á chiếm hơn 90% sản lượng toàn cầu. Việc sản xuất meth tăng mạnh ở Afghanistan đã gia tăng nguồn cung tại khu vực vùng Vịnh. Các vụ bắt giữ meth tăng nhanh trong năm 2021, trong khi đó có sự mở rộng các đường dây vận chuyển cocain đến châu Á.
Tây và Trung Âu là thị trường tiêu thụ cocain lớn thứ hai sau Bắc Mỹ, ngoài ra ATS, ecstasy, cần sa cũng diễn biến phức tạp. Đây cùng là nơi sản xuất ecstasy và ATS lớn trên thế giới. Hàm lượng chất THC trong cần sa thảo mộc tăng hơn 50% và tăng gấp gần 3 lần trong nhựa cần sa dẫn đến gia tăng số người điều trị chứng rối loạn ở Tây và Trung Âu. Ở Đông Âu, thị trường NPS đang mở rộng từ việc gia tăng nguồn cung đặc biệt là chất cathinone (trong lá khát). Khu vực này có tới 1,7 triệu người tiêm chích ma tuý, trong đó có 25% số người nhiễm HIV.
Việc sử dụng cocain ở Úc và New Zealand trong năm qua vẫn ở mức cao, tuy nhiên dựa trên việc phân tích nguồn nước thải lại thấp hơn những nơi khác. Điều đó cho thấy việc sử dụng cocain không thường xuyên. Việc sử dụng cần sa ở đây cao hơn mức trung bình toàn cầu, người sử dụng có xu thế tăng liều trong đại dịch Covid-19. Các vụ bắt giữ heroin, morphine và cocain tăng trong năm 2020 - 2021. Nguồn cung meth chủ yếu được sản xuất tại nội địa. Tỷ lệ người sử dụng meth hàng năm ở Úc giảm, nhưng số người còn lại đã tăng liều dùng, từ đó gây ra áp lực cho hệ thống y tế.
Cảnh sát Úc bắt giữ 450 kg heroin vận chuyển bằng đường biển từ Malaysia, tháng 10/2021.
Trước những xu hướng của tình hình ma tuý thế giới hiện nay cho thấy, các cơ quan chức năng nước ta cần điều chỉnh chiến lược giảm cung ma tuý tổng thể bao gồm phát triển mô hình chuyển đổi sản xuất tại những vùng trồng cây cần sa, thuốc phiện để nâng cao mức sống cho người dân. Các lực lượng tập trung đấu tranh ngăn chặn các vụ vận chuyển ma tuý qua các tuyến biên giới, đường biển, đường hàng không, đồng thời đẩy mạnh hợp tác quốc tế để xác lập và triệt phá các đường dây ma tuý có tổ chức xuyên quốc gia và hoạt động rửa tiền liên quan. Các ban ngành cần đầu tư cho công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cho người dân về tác hại của ma tuý.
Ngành y tế cần đầu tư cho công tác xác định tình trạng nghiện, lập phác đồ điều trị, nhất là đối với các chất ma tuý mới bị lạm dụng hiện nay. Đẩy mạnh đầu tư nghiên cứu, sản xuất các loại thuốc giảm đau, an thần an toàn, ít tác dụng phụ phục vụ điều trị, chăm sóc sức khoẻ nhân dân. Đối với thuốc gây nghiện, hướng thần cần được quản lý chặt, việc mua bán phải có đơn kê của bác sỹ điều trị. Kiên định quan điểm không hợp pháp hoá cần sa vì mục đích y tế, giải trí để ngăn chặn giới trẻ lạm dụng cần sa từ đó gây ra hệ lụy về sức khoẻ, an ninh trật tự. Đẩy mạnh các hoạt động hợp pháp liên quan đến ma tuý không để đối tượng lợi dụng thu gom tiền chất vào mục đích sản xuất trái phép chất ma tuý.
Cần phát triển hệ thống phòng, chống ma tuý quốc gia tiếp cận trẻ em càng sớm càng tốt, tập trung xây dựng khả năng phục hồi phù hợp giúp trẻ phát triển khoẻ mạnh trong tương lai. Đối với trẻ em lang thang, cơ nhỡ có nguy cơ mắc nghiện cao, các ngành chức năng cần có chính sách đưa vào cơ sở bảo trợ xã hội giúp các em được học văn hoá, học nghề để ổn định cuộc sống sau này.
Kim Long