Fentayl có công thức hóa học là: C22H28N2O, được tổng hợp lần đầu vào năm 1959, là chất giảm đau mạnh có nguồn gốc opioid, được phép sử dụng trong ngành y nhiều nước. Năm 1964, Ủy ban Kiểm soát ma túy quốc tế đưa chất này vào Bảng I, Danh mục kiểm soát theo Công ước năm 1961 của Liên hợp quốc. Từ năm 2012 - 2016, đã có 17 chất thuộc nhóm fentanyl được các nước Đông Á, Bắc Mỹ, Châu Âu thông báo cho Cơ quan phòng, chống ma túy và tội phạm của Liên hợp quốc đưa vào diện kiểm soát quốc tế. Gần đây, acetyfentanyl, một sản phẩm cùng nhóm của fentanyl được quốc tế đưa vào diện kiểm soát năm 2016.
Fentanyl là thuốc giảm đau tổng hợp cực mạnh, mạnh gấp 100 lần so với morphin. Chúng được bào chế dưới dạng viên nén, bột, dung dịch. Thuốc hấp thụ vào cơ thể qua tiêm, chích, niêm mạc, da, ăn, uống. Không thể phân biệt được bằng mắt thường giữa fentanyl với các dạng ma túy tổng hợp. Liều lượng sử dụng gây tử vong đối với fentanyl rất nhỏ, chỉ khoảng 03 miligam (bằng 1/10 so với liều tử vong của heroin). Sử dụng fentanyl có cảm giác hưng phấn như heroin, morphin, nếu quá liều người dùng sẽ có cảm giác khó thở, bất tỉnh, ngừng thở và tử vong sau 03 - 06 phút. Ngay cả khi tiếp xúc, xét nghiệm, nếu vô tình hít phải hay để fentanyl dính vào mắt, mũi, chỗ da bị trầy xước cũng gây nhiễm độc cấp tính. Vì có tác dụng cực mạnh, chúng được giới tội phạm trộn lẫn heroin, morphin, các dạng ma túy tổng hợp khác bán bất hợp pháp nhằm tăng độ “phê” cho người sử dụng. Từ những năm 1970 - 1980, fentanyl và các sản phẩm cùng nhóm đã xuất hiện trên thị trường ma túy bất hợp pháp và trở thành tác nhân gây ra nhiều vụ tử vong do sử dụng quá liều.
Fentanyl dạng dung dịch được lưu hành trên thị trường.
Theo số liệu thống kê của cơ quan chức năng Mỹ, giai đoạn 2013 - 2016, tỷ lệ tử vong do sử dụng quá liều ma túy gốc opioid (nhất là fentanyl và các biến thể) tăng 540%. Năm 2017, nước Mỹ có 29.046 ca tử vong vì fentanyl, trung bình 80 người chết/ngày. Cơ quan Hải quan và Biên phòng Mỹ đã thu giữ 345 bưu kiện chứa 165,49 kg fentanyl, trong đó có 327 bưu kiện chứa 161,15 kg fentanyl có xuất xứ từ Trung Quốc, thu giữ 524 kg fentanyl trên tuyến biên giới Mỹ - Mexico. Đến tháng 10/2018, số fentanyl bị thu giữ tăng 10% so với năm 2017. Fentanyl bị thu giữ chủ yếu qua các tuyến đường bộ, chuyển phát nhanh, thư quốc tế. DEA nhận định fentanyl dễ mua, quá trình điều chế không phức tạp, đây là thách thức cho công tác đấu tranh ngăn chặn ở xứ sở cờ hoa hiện nay. DEA cảnh báo nguy cơ nhiễm độc đối với lực lượng hành pháp các nước trong quá trình đấu tranh, thu giữ, niêm phong, giám định vật chứng các vụ án liên quan đến fentanyl.
Fentanyl và các đồng phân của chúng bị thu giữ tại Mỹ.
Tại Việt Nam, fentanyl được sử dụng trong các cơ sở khám chữa bệnh. Trong quá trình đấu tranh chống tội phạm ma túy, chúng ta chưa phát hiện fentanyl và các đồng phân của chúng bị lạm dụng vào mục đích phi điều trị. Tuy nhiên tiền chất NPP đã được Viện Khoa học hình sự, Bộ Công an phát hiện trong các mẫu vật chứng thu giữ tại tỉnh Quảng Ninh với số lượng nhỏ, màu nâu sữa, chứa nhiều thành phần. Để phòng tránh hiểm họa fentanyl, Cục Cảnh sát ĐTTP về ma túy thông báo đến đến các đơn vị nghiệp vụ cần tuyên truyền về tác hại của fentanyl đến người dân cũng như có biện pháp đấu tranh chống mua bán, vận chuyển trái phép chất này từ nước ngoài vào Việt Nam. Công an các địa phương cần áp dụng các biện pháp nghiệp vụ để có biện pháp đấu tranh hiệu quả với đối tượng nghi vấn về ma túy có quan hệ với đối tượng người nước ngoài. Phối hợp chặt chẽ với ngành hải quan, công thương, y tế, nông nghiệp và phát triển nông thôn rà soát, đánh giá công tác phối hợp thời gian qua để tìm, khắc phục tồn tại trong phòng, chống tội phạm vận chuyển ma túy qua đường bưu điện, đường biển, đường hàng không, kiểm soát việc xuất nhập khẩu, sử dụng thuốc chứa fentanyl, tiền chất NPP, ANPP. Ngành y tế cần đẩy mạnh tuyên truyền tác hại của fentanyl nhất là khi sử dụng quá liều, có cơ chế quản lý chặt việc cấp phép nhập khẩu, lưu thông, kê đơn, sử dụng thuốc chứa fentanyl trong điều trị. Cần đẩy mạnh nghiên cứu, sản xuất các loại thuốc giảm đau phục vụ điều trị có ít tác dụng phụ để thay thế cho fentanyl và các thuốc giảm đau nhóm opioid. Tuyên truyền cho người bệnh và gia đình họ có ý thức chấp hành y lệnh, mua, sử dụng thuốc theo đơn, không tự ý mua các sản phẩm tân dược gây nghiện trôi nổi trên thị trường để tránh tiền mất tật mang.
Tăng cường tập huấn, nâng cao nhận thức cho cán bộ, chiến sỹ các đơn vị trong bảo đảm an toàn khi đấu tranh, thu giữ, giám định vật chứng trong các vụ án liên quan đến fentanyl. Trang bị đầy đủ trang phục, găng tay, khẩu trang, kính bảo hộ, giữ khoảng cách an toàn khi tiếp xúc, không nếm, ngửi vật chứng là ma túy, chuẩn bị thuốc giải độc. Việc giải độc fentanyl giống như đối với heroin, morphin với thuốc giải thông dụng, được sử dụng hợp pháp trong nước như naloxone, narcan, nasal spray. Các cơ quan điều tra phối hợp với lực lượng kỹ thuật hình sự ngay từ giai đoạn điều tra ban đầu, khi gặp phức tạp, nghi vấn các chất ma túy mới, hay thuộc nhóm opioid cần gửi mẫu về Viện Khoa học hình sự trưng cầu giám định, phục vụ điều tra, tố tụng. Công an các địa phương kịp thời báo cáo về Cục Cảnh sát ĐTTP về ma túy các vụ việc, phương thức thủ đoạn của đối tượng trong vụ án về fentanyl để có cơ sở trao đổi, đề nghị cảnh sát các nước hỗ trợ, giúp đỡ trong các vụ án có yếu tố nước ngoài.
Lạc Viên